Renée Merkestijn

We benoemen normen en waarden vaak in één zucht, maar er is een groot verschil. Waarden komen uit je hart en zijn verbonden met intrinsieke motivatie. Je gedrag wordt ingegeven door wat jij belangrijk vindt voor zowel jezelf als anderen. Daarnaast kennen we normen en regels en wetten, waaraan geldelijke of sociale beloning en straf verbonden zijn, het gaat dan om extrinsieke motivatie.

Uit allerlei experimenten is gebleken dat als er beloning of straf wordt gebruikt om gedrag te beïnvloeden, bijvoorbeeld in de vorm van geld, de intrinsieke motivatie verdwijnt en wordt vervangen door extrinsieke motivatie.

Een simpel voorbeeld van tien huizen met een gezamenlijke tuin. Als de tien bewoners zich betrokken voelen, gaan ze samen de tuin verzorgen, zijn enthousiast en stimuleren elkaar, voelen zich stuk voor stuk verantwoordelijk. Maar zodra er één iemand wordt aangewezen om de tuin te onderhouden en er salaris voor krijgt, de ‘verantwoordelijkheid’ voor de tuintaak krijgt, stoppen de andere negen er vaak mee.

Als de tuin vervolgens niet wordt onderhouden zoals vroeger, pakken de negen niet zelf de grasmaaier meer, maar mopperen op de persoon met de tuintaak.  Ze worden zelf ook nalatiger in de tuinzorg, zullen niet een onkruidje uittrekken, juist omdat er iemand is die deze betaalde tuintaak heeft.

Als de tuin er vervolgens minder mooi uit komt te zien, zeggen de negen boos dat het de fout van die ene betaalde persoon is, hij biedt geen waar(de) voor zijn geld, hij is als enige verantwoordelijk. De persoon met de tuintaak is boos omdat de negen zich steeds onverantwoordelijker gedragen en zelfs papiertjes laten vallen. Er worden vervolgens boetes op papiertjes bedacht, de handhaving wordt eveneens bij die ene persoon gelegd. Gevolg kan zijn dat mensen toch papiertjes op de grond gooien, als die ene persoon het niet ziet. Daar worden de andere mensen dan ook weer boos om. 

Wat ook kan gebeuren, is dat degene met de tuintaak besluiten gaat nemen, zoals: je mag maar met twee tegelijk de tuin in, anders is het slecht voor de tuin. Ook dat zal boosheid geven, want het past niet bij de waarden of behoeften die ze hadden, genieten van een mooie tuin. Ze zullen hierin niet gemakkelijk meegaan.

Dit hele verhaal laat zien dat de  waarden en intrinsieke motivatie zijn vervangen door normen en extrinsieke motivatie. Je verzorgt de gezamenlijke tuin bij normen alleen als je er geld voor krijgt. Je gooit geen papiertjes op de grond omdat het zo hoort, maar doet het misschien stiekem als je weet dat er geen boete volgt.  Door het overdragen van verantwoordelijkheid en door te werken met beloning en straf, hebben de bewoners hun intrinsieke motivatie verloren. Ze wijzen nu alle tien vaker boos naar elkaar. Er komen steeds meer regels, maar het gedrag wordt nooit meer zoals het was toen ze allemaal enthousiast de tuin verzorgden vanuit hun innerlijke waarden.

Je ziet datzelfde nu met corona gebeuren. In het begin werkte iedereen mee vanuit het hart, vanuit intrinsieke motivatie om elkaar gezond te houden. Toen kwamen er wetten en regels en boetes. BOA’s werden tegen betaling ingezet om te handhaven. Mensen verliezen daardoor net als in de tuin vaker hun intrinsieke motivatie en vinden dat de overheid meer moet doen, want dat is haar taak. Als het niet goed wordt aangepakt in hun ogen mopperen ze op de overheid. De overheid wordt op haar beurt boos op nalatige mensen en gaat nog meer regels introduceren. De overheid probeert door deze normen, wetten en regels en door het principe van straf en beloning het gedag van mensen te sturen. Soms zelfs iets op te leggen dat niet past bij de waarden of behoeften van de mensen. Dit betekent echter dat de extrinsieke motivatie groter wordt en de intrinsieke motivatie minder. Het gaat daardoor minder goed maar ook minder prettig verlopen, er ontstaat steeds meer boosheid.

Vaak wordt aangenomen dat als mensen aan zichzelf worden overgelaten, ze slecht en egocentrisch gedrag zullen tonen. Men denkt vaak dat de maatschappij een zooitje wordt omdat het innerlijke waardesysteem van de mens corrupt zou zijn. Dan wordt gesteld dat normen, regels en wetten, straf en beloning, noodzakelijk zijn om te zorgen dat mensen goed gedrag tonen. Het onverantwoordelijke gedrag in de tuin en in corona wordt vervolgens als bewijs van deze stelling aangevoerd. Maar is dit minder prettige gedrag niet juist een gevolg, is het niet omgekeerd? Zou het niet zo kunnen zijn, dat het wordt opgeroepen door het overschakelijken naar extrinsieke motivatie, waarmee de intrinsieke motivatie verdwijnt?  

Misschien wordt het tijd de mens, onszelf, met wat meer liefde en vooral vertrouwen te bekijken. Misschien is het tijd om innerlijke waarden en intrinsieke motivatie voorop te gaan stellen. En dat vraagt moed, zeker in een land waarin het wetten en normen en beloning en straf, dus extrinsieke motivatie, overgewaardeerd worden.